Табын Бөкенбай батыр

Елінің азаттығы мен жерінің тұтастығы жолындағы кү­рестің қақ ортасында жүріп, қазақтың біріккен қолын басқарған, алдыңғы ту ұстаушы сардарларының бірі, XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы көрнекті мемлекет қайраткері табын Бөкенбай батырдың қазақ тарихындағы орны бөлек. Оның асқан айбыны мен көзсіз ерліктері аңыз боп тараған. Елге сіңірген еңбектері нақты мұрағаттарда сақталса да бұл батыр бабамыздың есімі көпшілікке әлі де беймәлім. Сондықтан төменде осы тақырыпты зерттеп жүрген ғалым Нұржан Жетпісбайдың материалы оқырман назарына ұсынылып отыр.
Қазақ даласы батырларға әсте кенде болған емес. Әсіресе 200 жылға таяу уақытқа созылған қа­зақ-қалмақ, қазақ-жоңғар со­ғыс­тары талай батырларды дүниеге әкелді. Өкінішке орай, азаттық үшін жан аямай күрескен сол ба­тыр бабаларымыздың көпшілігі арада біраз уақыттар өткен соң ұмытылуға айналды. Біз төменде есімі мен көзсіз ерліктері кезінде барша қазақ даласына аян болса да, кейіннен белгісіз себептермен есімі ұмытыла бастаған ең жау­жүрек батырларының бірі – Та­бын Бөкенбай жөнінде әңгіме қоз­ғамақпыз.
Табын Бөкенбай батыр – XVIII ға­сырдың І-жартысындағы аса көрнекті мемлекет қайраткері, атақты батыр әрі би, жоңғар-қал­мақ шапқыншылығына қарсы азат­тық күресті ұйымдастырушылар­дың бірі, қазақтың біріккен әске­рін басқарған Бас Қолбасшы және Жетіру бірлестігінің басқарушы биі.
Бөкенбай батыр – ел бастаған көсемдігімен, қол бастаған ба­тыр­лығымен, елін ұйыта білген сөз бастаған шешендігімен бол­сын, адамгершілікті парасат тұр­ғы­сынан болсын өзінің көп­те­ген замандастарынан ілгері жа­ра­тылған жандардың бірі еді. Өз заманының жарық жұлдызы, біртуар ұлы болса да, бұл ба­тыр­дың тұлғасы ұмыт бола бас­тады, соңғы жылдары ол ту­ралы біршама мақала жарық көр­ге­німен, олар оның туған өңірі кө­ле­мінен аспай келеді.
Аталған қазақ-жоңғар со­­ғыс­­тарының «Ақтабан шұ­бы­рын­ды» кезеңінде қазақ ара­сын­да аты шыққан бір емес бір­не­ше Бөкенбай (Бөгенбай) есімді батыр болған еді. Бұл ке­зең­нен сәл ертеректе жасаған Керей Бөгенбай Маянбайұлын қос­па­ған­да аталмыш дәуірде атақты Қан­жығалы Арғын Бөгенбай Ақ­шаұлы, Шақшақ Арғын Бөгенбай Қожекеұлы, Табын (Кіші жүз-Жетіру) Бөкенбай Қарабатырұлы және би атанған осылар аттас тағы бір-екі тұлға сол тұста өмір кешкен болатын. Бұлардың ішінен бізге ең танымалы – Қанжығалы Бөгенбай. Негізінен Абылай хан­ның қасында көп жүрген бұл батырдың есімі ресми деректерден гөрі халық фольклорында, Бұқар жыраудың, т.б. жырларында жиі аталады.
Бөкенбай батыр 1667 жыл шамасында дүниеге келген. Нақты туған жері белгісіз, дегенмен Елек, Шыңғырлау немесе Үстірт пен Ырғыз аралықтарында дүниеге келген деп жорамалдауға болады. Тарақты Табынның Жиембет бө­лімінен тарайды. Әкесінің есімі Бисембі, ол да батыр болған, ел арасында Қарабатыр атанып кет­кен.
Бөкенбайдың өз жеке бас ерлігімен, батырлығымен атының шыға бастауы шамамен XVII ғ. соңында болуы керек. Кез келген батырдың атын шығаратын көбіне оның жас күнінде көрсеткен ерлігі, не шайқас алдындағы жауымен шығатын алғашқы жекпе-жегі еді. Бұл тұрғыда Бөкенбайдың жас кезі туралы көп дерек жоқ, бірақ ол да жас Әбілқайыр сияқ­ты ақтабаннан көп бұрынғы Еділ қалмақтарымен соғыстарда көз­ге түскендігі сөзсіз. Кіші жүз­дің басқа да батырларымен бір­ге талай рет қол бастап, қиян-кескі ұрыстар нәтижесінде қал­мақтарды Жайықтың арғы жағына ығыстырып, қазақ жерін жаудан босатуға айрықша үлес қосады.
Оның атын алты алашқа мәлім қылған 1710 ж. өткен Қарақұм бо­йында өткен бүкілхалықтық құрылтай, дәлірек айтқанда сол жиында сөйлеген жалынды сөз­дері еді. Неге екені белгісіз, зерт­теушілер тарихымызда үлкен із қалдырған осы жиынға көп тоқталмайды. Оқиғаны кеңірек баян­дасақ…
Қарақұм жиыны. XVIII ға­сырға өткен қазақ даласына жан-жақтан қауіп төніп тұрған еді. Оның алдында жүз жылға жуық уақыт бойы қазақтың ең шұрайлы жерлерінің бірі – Баянауыл өңірін басып алған торғауыт қалмақтары Сарыарқаны кесіп өтіп Жем мен Жайық аралығына жеткен. Олар осы аралықта қазақтарға соғыс ашумен болды. Тобыл мен Жайық аралығын башқұрттар жайлады, қазақтар олармен де соғысты. Сібір мен Жайық казактары да солтүстік пен солтүстік-ба­тыс­тан шабуылдар жасап отырды. Маңқыстау қазақтарына түрік­­мендер тыным бермеді. Оңтүс­тік­те өзбек хандықтарымен қақ­тығыстар жиі орын алып жатты. Тіпті Алатау қырғыздары да Шу өңірлеріне көз алартып, оңтайлы сәттерде шапқыншылық жасаудан тартынбаған. Алайда, қазақтар үшін ең қауіпті жау шығыстағы жоңғарлар және олардың туыстары жоғарыдағы батыс қалмақтары болатын. Қазақстанның шығысы мен оңтүстік-шығысы, дәлірек айтқанда Ұлы жүздің үлкен бөлігі мен Орта жүздің бір бөлігі осы жоңғарлардың қолында болды. Жайық пен Жем аралығын қал­мақтар иемденді. Бұл жерден уа­­қытша қол үзген Кіші жүз ру­лары Сыр бойына шоғырлануға мәжбүр болды.
Осылайша, солтүстіктен де, оңтүстіктен де, батыстан да, шы­ғыс­тан да жау қыспағында қалған Қазақ хандығының жағдайы мүш­кіл халде еді. Хандық деген ұғымның өзі шартты секілді, себе­бі Тәуке хан бірқатар реформалары арқылы елді бір мез­гіл біріктіргенімен, саяси жа­ғы­нан қазақ рулары мүлдем бы­тыраңқы болатын. Билігі мықты сұлтандар мен ықпалды билер дербес басқаруға ұмтылды. Нә­ти­жесінде, қазақтың әрбір үш жүзінде бірнеше ханнан және билеуші сұлтаннан болды. Қорыта айт­қанда, XVIII ғ. басында қазақ халқы үшін шынымен де қиын-қыстау күндер, тіпті жойылып ке­ту қаупі төніп тұрды.
Осындай қиын-қыстау ке­зең­де, 1710 жылы күз айларының бірінде Арал өңіріндегі Қарақұмда қазақтың хандары, сұлтандары, билері мен батырлары бас қосқан үлкен жиын өтеді. Кіші жүздің барлық үш одағы мен Орта жүздің бірқатар руларының өкілдері қатысқан бұл кеңесте негізінен жоңғарлармен қарым-қатынас мә­селелері талқыланады. Ол сол жылы болған жоңғарлардың кезекті ірі шабуылының салдарынан ұйым­дастырылған болатын. Бұл тарихта Қарақұм жиыны ретінде белгілі, бұл мәжіліс туралы алғаш рет 1803 ж. сол өңірлерде тұтқында болған орыс офицері Я.П. Гавердовский жергілікті Әлімұлы ақсақалдарынан жазып алған.
Гавердовскийдің жазуынша, қазақтың игі жақсылары жоң­ғарларға қатысты басты мә­се­леде көпке дейін ортақ шешімге келе алмапты. Жоңғарлар әскери қуаты жағынан қаншалықты күшті болса, сол кезде жасы біразға келген Тәуке хан мен Қайып, Әбілқайыр сияқты жеке билеушілер бас­қарған, саяси бөлшектенген қа­зақ күші бытыраңқы болатын. Сол себепті қызу талас кезінде кей­бір билер жоңғарларға ба­ғынуды ұсынса, енді біреулері өз мекендерін тастап, Еділден өтіп бас сауғалауды жөн көреді. Жан-жаққа тарап, бытырап қашуды ұсынғандар да болады. Осындай таластардың дәл қызған шағында, жоғарыдағы ұсыныстарға жаны күйіп кеткен Табын Бөкенбай батыр билердің ортасына атып шығып, үстіндегі өз киімін өзі жырта, қылышын жоғары көтеріп: « Уа, ағайын! Жауларымыздан кек аламыз, қасық қанымыз қалған­ша шайқасып өлеміз! Ауылдары­мыз­дың күл болып, қыздарымыз­дың күң болғанына қалайша төземіз. Қоян секілді қашқанша, шайқаста өлген артық. Мініңдер атқа, еріңдер соңымнан…» деген сөздерімен беттері қайтып, ең­сесі түскен жұртшылықты дүр сілкінтеді.
Түпнұсқадан ауытқымас үшін орыс офицерінің жазғанын сол кү­йінде келтірейік: «… слабые души даже среди сего собрания об­наружили страх свой, и пред­лагали искать безопасности от милосердия контайши, другие хо­тели оставить жилища свои и спасаться бегством за р. Волгу, а некоторые подобно зай­цам, желали рассеяться в раз­ные стороны и поколебали было постоянство многих. Но извес­т­ный в то время по храб­рос­ти старшина Буканбай уничтожил сии предприятия их. Киргизы [казахи] рассказывают, что он среди жаркого спора, разорвав на себе одежду и повернув в круг совета меч свой, говорил с иступлением: «Отомстим вра­гам нашим, умрем с оружием, не будем слабыми зрителями разграбленных кочевок и пле­нен­ных детей наших. Ро­бели ли когда воины равнин кипчакских! Сия брада еще не украсилась сединою, как я багрил руки свои в крови неприятелей. Теперь могу ль равнодушно снесть ти­ранство от варваров? Еще нет недостатка в добрых конях! Еще не опустел колчан со стрелами!». (История Казахстана в русских источниках XVI-XIX вв. 5 том.А., 2007. 393-394 бб.).
Бөкенбайдың сөздері жиналған елге қатты әсер етеді, олардың рух-жігерін көтереді. Деректе айтылғандай, осы оқиғадан соң барлығы оның кеңесімен жүруге ант еткен, халықтың ынта-жі­герінің артқандығы сондай, тіпті кейбір билер анттың беріктігі үшін өздерін-өздері жаралап, өзіндік ырым-жоралғылар істеген. Ақбоз атты құрбандыққа шалып, алдағы жеңістердің кепіліне құдайға құл­шылық еткен. Ең бастысы, осы ұлы жиында жиналған халықтың игі жақсылары – билері, ба­тыр­лары мен төре-сұлтан тұқымы Әбілқайырды хан сайлап, Бө­кен­бай батырды ерекше алғыс се­зі­мімен бүкіл қазақ қолының Бас Қолбасшысы етіп тағайындайды.
Біз Бөкенбайды ең алдымен осы сөздері арқылы білеміз. Азат­тық үшін күрестің мәңгі ұранына айналған оның бұл сөздері қазақ тарихында алтын әріптермен жа­зылуы тиіс еді. Өкінішке қарай, Бөкенбайдың сөзі тұрмақ, оның мұ­рағаттарда тұнып тұрған есі­мінің өзі де ұмытылды. Ал, біз, бүгінгі ұрпақ Бөкенбайдың ха­лық рухын көтерген осы мінезі мен жеке басының батырлығын лайықты насихаттауға тиіспіз.
Аталмыш бас қосуда жолы үлкен Жәдік әулетінен емес, ата­лары ешқашан хан сайланбаған кіші Өске әулетінен шыққан Әбіл­қайырдың қалыптасқан да­ла заңдарын бұза отырып, хан сай­лануы да айрықша оқиға. Бұған ол өзінің Бөкенбай, Есет тә­різді сенімді қолбасшыларымен бірге талай рет қалмақ пен орыс шеп­терін бұзып-жарып талқандап, қазақ жерін солтүстік-батысқа қа­рай ұлғайтуының, сол себепті ел арасында өз батырларымен бірге өзінің де баһадүр хан атанып, алғыс пен даңққа бөленуінің арқасында жеткен еді. Қазақтың ең мықты аға хандарының бірі болса да, шынайы тарихтан хабары аз кейбір тұлғалар тарапынан орынсыз қараланып келген, қазақ жерін жоңғарлардан негізгі азат етуші бұл қайраткердің өсу жолы, жүргізген саясаты, ұстанған мақ­сат-мүдделері және шын мә­нінде не үшін өлтірілгені жеке тақырып ретінде арнайы зерттеуді қажет етеді.
Бөкенбай батыр бастаған қа­зақ қолының сол жылдары бол­ған жоңғар шапқыншылығына сәт­ті тойтарыс бергені күмән ту­дырмайды. Екі арадағы соғыс сол кезеңдерде біраз саябарсыған болатын. Алайда, жоңғарлардың кезекті жойқын шабуылы 1723 ж. басталғаны белгілі. Осы бү­кіл­халықтық азаттық соғысқа да Бөкенбай өз сарбаздарымен, ауыл-аймағымен қатысып, жан аямай соғысады, осы соғыста өзінің төрт бірдей туған ағасынан айырылады.
1726 ж. Оңтүстік Қа­зақ­стан­дағы Ордабасыда қазақтың бүкіл үш жүзінің өкілдері бас қосқан үлкен жиын өтеді. Бұл жолы да күн тәртібіндегі басты сауал – жоңғар мәселесі болатын. Бірақ осы ретте жиналғандар алдыңғы кеңестегідей пессимизмге бой ал­дырмай, ата жауларына тойтарыс берудің нақты шараларын ай­қын­дайды. Қазақ даласын со­нау шығысынан батысына де­йін жебе тәрізді жарып өтіп, Торғай, Ырғыз жерінен бір-ақ шық­қан басқыншыларды, сол өңірлерде Әбілқайыр, Бөкенбай, Есет, Тайлақ, Шақшақ Жәнібек батырлар бастаған Кіші жүз бен Орта жүздің жергілікті руларынан құралған қолдың тас-талқан етіп жеңуі халықты рухтандырған болатын. Бұл жиында шайқасты ұйымдастырудағы тамаша қол­бас­шы­лық қасиеттеріне риза халық Әбілқайырды тағы да бүкіл үш жүздің аға ханы қылып сайласа, Бөкенбайды осы жасақтың бас қолбасшысы етіп бекітеді. Бірақ әдетте бұл жолғы қолбасшы ал­дыңғы Бөкенбайдан есімінде бір әріп айырмашылығы бар Қан­жығалы Бөгенбай саналады…
Батыр есімдеріндегі ша­ты­сулар. Осы жерде Бөгенбай-Бө­кенбай батырлардың бастарын ашып алу керек сияқты. Қазақ жеріне елшілікке жіберілген Ресей Сырт­қы істер коллегиясының аудар­машысы Тевкелев Кіші жүз Бөкенбайдың қасында көп жүріп, көп тілдескен, ол ту­ра­лы өзінің күнделігінде де, кол­ле­гияға жолдаған хаттарында да көп жазған. Осы елшінің, Левшин, Витевский т.б. ертедегі зерт­теушілердің еңбектерінде Бө­кенбайдың, Тама Есеттің және Шақшақ Жәнібектің Әбілқайыр ханның ең сенімді жақтастары болып, оның ең жақын ортасын құ­рағаны айтылады. Расында осы үшеуі ханның алдыңғы «қалмақ науқаны» кезінен қандыкөйлек жолдастарына айналған, оның көпшілікке белгісіз сұлтан кезінен қасына еріп, кейін хан сайлануына да ықпал етулері мүмкін. Орыс чиновнигі әрі тарихшысы Тати­щевтің айтуынша, бұл ба­тыр­лар­дың халық арасындағы бе­де­лінің зор болғандығы сондай, бұларға ханның өзінің де билігі жүр­меген. Сонымен қатар, бұлар соғыс кезінде пайда бола салған батырлар емес, соңдарынан қалың жұртын ерткен бас билер болған. Мысалы, Бөкенбайға Жетірудың 7 мың шаңырағы қараған, кейін батыр өлген соң бұлар оның күйеу баласы Тама Есет батырдың қолына өткен. Ресей сыртқы сая­саты архивінің (АВПРИ) «Кир­гиз-кайсацкие дела» деп аталатын қомақты қорында да, қазақ жерінің империя құрамына кіру науқаны кезіндегі істерде осы үш батырдың және Бөкенбайдың немере інісі Құдайназар мырзаның аттары үнемі бірге аталып, олар туралы біраз мәлімет беріледі.
Бір өкініштісі, Бөкенбай ба­тыр­дың мұрағат құжаттарында хат­талған сөздері (Тевкелевке айт­қан т.б.), төңкеріске дейінгі еңбектерде кездескен басқа да мәліметтері көптеген тарихи кі­тап­тарда, оқулықтарда қате түрде өзі аттас басқа батырларға телініп кеткен. Басқасын былай қойғанда, баспаға ең белгілі ғалымдар даярлаған соңғы академиялық жинақ «Қазақстан тарихының» өзін­де осындай қателіктерге жол берілген. Атап айтқанда, осы еңбектің 2000 ж. шыққан орыс ті­ліндегі 3-томының 101-бетінде Табын Бөкенбайдың Тевкелевке Әбіл­қайыр туралы айтқандары осы кітаптың 136-бетінде дәл сол күйінде тағы қайталанады, бі­рақ бұл жолы Қанжығалы Бөгенбай­дың атынан беріледі. Алғашқысы­ның Қарақұм жиынында айтқан жалынды сөздері де осы томда айна-қатесіз соңғысының атынан айтылған. Біз бұл жерде атақты Бөгенбай батырдың ерлігі мен даң­қына ешқандай да шек кел­тірмейміз, оның батырлығы Бұ­қар, Үмбетей жыраулар, басқа да халық жырларында жеткілікті баян­далған. Біздің мақсатымыз, тарихи фактілерді беруде қа­те­лік­терге бой алдырмай, сол кү­йінде жеткізуге тырысу. Жо­ға­рыдағы шатысулар еңбекті әр­түрлі авторлардың жазуынан және кейіпкерлердің аттарының бірдейлігінен де болар, бірақ мұндайда тарихи шындыққа жету үшін фактілерді егжей-тегжейлі салыстырып отырып қана қо­ры­тынды шығару керек деген ой­дамыз.
Кейбір мамандар Қарақұмда сөйлеген Табын Бөкенбай екен­дігіне күмәнмен қараулары мүмкін. Алайда, көптеген ертедегі және қазіргі зерттеушілер дәлелді түрде 1710 ж. қолбасшылыққа сай­ланған дәл осы батыр екеніне ешқандай шек келтірмейді.
Бұлардан бөлек, осыдан біраз ертеректе, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында газет беттерінде жарық көрген кейбір мақалаларда осы Бөкенбайларды «топтастыруға» біршама тал­пы­ныстар жасалғандығын айта кету керек. Атаулары да, мазмұндары да ұқсас осындай екі мақалада авторлар ел аузындағы деректерді бере отырып, біраз мәселенің бастарын ашуға тырысады (Қа­рамендин С. Батырдың аты өш­пейді: төрт Бөгенбай, үш Бөкенбай хақында // «Қазақ ба­тырлары». 1991, 29 қараша; Боранбаев С. Төрт Бөгенбай, үш Бөкенбай туралы // «Сарыарқа самалы». 1992, 25, 27 тамыз.). Назар аударарлығы, бұл авторлар Бөгенбай батырларды жіктеуде XIX ғ. орта тұсында өмір сүрген ақын Сегіз Сері (Мұхаммед Қанапия) Баһрамұлының жазбаша және ауызша сақталған жырларын көп негізге алған. Олар осы ақынның «Ақтабан шұбырынды» оқиғаларынан шамамен 130-140 жылдан кейін жазылған «Ер Бөгенбай» жырына сүйеніп, 1710 ж. бас қолбасшылыққа Қанжыға­лы Бөгенбайдың сайланғанды­ғын жа­зады. Бірақ бұл жерде кеңес өткен өңір – Қарақұм аты атал­майды. Сонымен қатар, екі автор да өз мақалаларында соңғы жылдары «Елім-ай» дастанының шығарушысы саналып жүрген Қожаберген жырауға көп орын арнайды. Негізінде, 1710-1723 жж. қазақ-жоңғар соғыстары туралы жазғанда, бүкіл оқиғаларды кө­зімен көріп, басы-қасында жүрген осы жорық ақынының жыр жолдарына сүйенген дұрыс секіл­ді. Н.Әбуталиевтің «Ордабасы Қо­жаберген» зерттеулері осыны дәлелдей түседі.
Бірқатар авторлар Бө­кен­бай­лардың араларын анықтай келе, Табын Бөкенбайға да қысқаша тоқталып өтеді. Алайда олардың бірі (Қарамендин) батырды Жа­ғалбайлы руынан деп қателессе, екіншісі (Боранбаев) оның өмір сүрген жылдарын 1717-1758 жж. аралығы деп қате көрсетеді. Соң­ғы автор Бөкенбайдың 1758 ж. Тарбағатай өңірін жаудан тазар­тып жүргенде ауыр жараланып қайтыс болғанын, өз өсиеті бо­йынша сол маңға жерленіп, ол жер қазір де Бөкенбай сайы ата­латынын жазады. Зерттеуші бұл деректерді қайдан алғанын көр­сетпеген. Ералы сұлтан бастаған Кіші жүз сарбаздары мен Абылай басқарған Орта жүз әскерінің бірлесе отырып, аталған жылдары Қытай қырғынынан қалып қойған жоңғарларға жорық жасағаны тарихта бар. Алайда, біз сөз етіп отырған Бөкенбай батыр көр­сетілген мерзімнен әлдеқайда бұрын, мүлдем басқа өңірде және басқа жаулармен шайқаста қаза тапқан болатын. Бұл мұрағат деректерінде нақты көрініс тапқан (Казахско-русские отношения в XVI-XVIII вв. Сборник архивных материалов. А., 1961. 205-бет.).

(Басы.Соңы келесі санда)

(Соңы. Басы өткен санда)
Айта кетеріміз, Тәуке де, Әбіл­­қайыр да, Абылай да, жалпы қа­зақ­тың қай ханы болмасын, ешқашан шексіз билей алмаған, олар өзіндік пар­ламент тәрізді жыл сайын ша­қы­ры­латын билер кеңесінің ше­шім­де­рінен аттап кете алмаған. Өз атына сай, қазақ халқының еркін болғаны соншалық, олар ешқашан да өз хан­дарына басыбайлы ба­ғынбаған, тө­ре заты оларға әс­кери қимылдар жүр­гіз­ген кез­де ғана бір ту астына жиналу үшін қажет болған. «Хан талау» дәстүрін қоспағанда, наразы адам­дар ханға бөгетсіз кіріп, ой­ла­рын іркілмей ашық айта берген. Кіші жүз бұл жөнінде басқаларынан «озып» кеткен тәрізді, XVIII-XIX ғ.ғ. өзінде ғана өз халқының қолынан олар­­ға ұнамаған бірнеше хандар мен сұлтандар уақыттарынан ерте о дү­ниеге аттанған. Еркін­дік­ті шамадан тыс сүйген халық өздерінің сырттай бодандыққа қаратылғандарын ес­ті­генде де тө­белерінен жай түскендей бо­лып, Ресейдің елшісі ресми са­­пар­­мен ханға келгенде, оларды кез­дес­тірмей, кеңеске дейін хан үстінен де, елші үстінен де қарауыл қойған. Хан алғашқы кезде тіпті үстіне жамау-жасқаулы шапан киіп, қарауылдан сы­тылып шығып, Тевкелевпен түн ішінде жасырын жолығып жүрген. Әлсіз билеуші болса бір сәрі, Әбіл­қайырдай мықты патшасының үс­тінен өз қолас­тындағыларының қа­рауыл қоюы көп елдердің та­ри­хында кез­деспейтін де болар…
Жоғарыда айтылған кей тұл­ға­лар­дың өз елі жайындағы соны пі­кір­лері туралы айтсақ, Әбілқайыр да, Бөкенбай да орыс елшісіне хал­қы­ның мәрт мінездерімен қатар, қын­жыла отырып өздерінің көңілдері тол­майтын жақтары туралы да көп айтқан. Олар елшіге билермен, жал­пы халықпен сөйлескенде сөзіне аса сақ болуын, үркітіп алмас үшін жылы, майда тіл­мен сөйлеуін, өйт­пе­­ген жағ­дайда даланың еркін ұл­да­ры­ның құрық көрмеген асау тағылар секілді бірден жалт бе­ріп, одан соң оларды қайтадан мәмілеге келтірудің бос әрекет екенін, басқа да осы тұр­ғыдағы кеңестерді көп берген болатын. Бөкенбай бірде тіпті, Тев­ке­лев қарсы жақ өкілдерінің өзіне қылған бір қылығын жеткізгенде, «осын­дай бағынусыз кеткен ха­лық болған соң енді не істейміз?» деп, шарасыз күр­сінген екен. Бұ­ларды кел­ті­ру­дегі мақсатымыз, хал­­қы­мыз­дың бір жағынан бас­қа­русыз еркінсүйгіштігімен қатар, екінші жақтан оларды бір ор­та­лық­­қа жұмылдыруға тырысқан тұл­ғалардың еңбектерін көрсету. Олар­ды ұлтын сынағандары үшін жаз­ғыруға болмайды, се­бебі бұл қайраткерлер ру-руға бөлініп, бөл­шектенген халқын біртұтас етуге ұмтылды. Кей қы­лықтарына күйіне отырып, олар сол өздері сынаған ел-жұртын жан аямай қорғады да. Сырт жауларын жапырып же­ңіп жүрген бұл боздақтар өз халқының алдында шарасыз күй кешті десе де болады. Бө­кенбайдың да ашынып кетіп, өз халқын қылыштың күшімен бағындырамын деуі осы­дан еді. Жатса-тұрса біртұтас ел бо­луды ойлап, сол үшін амалсыз бодандыққа баруға мәжбүр бол­ған Әбілқайыр мен Бөкенбай өздерінің ұлы мұраттарына жете алмай, бірі мәселенің байыбына бармаған ішкі жауының, бірі сыртқы жауының қол­дарынан қаза тапты.
Бөкенбай батыр өзі­нің ұлы мұ­ра­тына жете ал­май, ар­манда кетті. Қалмақ­тармен, жоң­ғар­лармен, орыс-казак­та­­ры­мен, қа­ра­қал­­пақтармен, баш­­­құрт­тармен соғыстарда ажал­­ға бой бермеген есіл ер сол қылықтарына кү­йінген елін қор­­ғай­мын деп жү­ріп, 1742 жылы тү­рік­мен­дермен бол­ған бір шайқаста 75 жасында қаза болады. Де­ректерде Бөкенбайдың 500 сарбазбен түрікмендерге жо­рыққа барғаны, алайда бұл туралы алдын-ала біліп, көп әскермен дайындалып отырған олардың қазақтарды түгелдей қы­рып жібергендігі айтылады (Ка­захско-русские отношения… 205-бет; История Казахстана в рус­ских источниках. 4-том. А., 2007. 33-бет).
Әбілқайыр мен Бөкенбай сая­­саттарының негізгі өзе­гі – бү­кіл қазақ руларын бі­рік­ті­ріп, өз ықпалдарына алып, Ресей қор­ғауындағы орта­лық­тан­ды­рыл­­ған мықты мем­лекет құру бо­латын. Хан да, оның Бас Сардары да «бодандықты» тиімді пайдалана отырып, ұлы жүзді түгелдей дерлік, орта жүздің бір бөлігін алып отырған жоңғарлардан, Арал өңіріне көз алартқан парсы шахынан жә­не оянып келе жатқан Қы­тайдан да өз тәуелсіздіктерін сақтап қала алды. 1755 жылы жоңғарларды бе­сік­тегі баласына дейін қырып, тұтас бір ұлтты жер бетінен жойып жіберген қытайлықтардың, саны аз, же­рі көп қазақтарға да шабуыл жасамасына кепілдік жоқ еді. Цинь империясының қазақ хан­дарына өз елшілері мен гра­моталарын көптеп жібере бастағаны, тіпті Абылайдың оларға бодандыққа ант қабыл­дауға мәжбүр болғаны белгілі. 1758-1760 жылдары Ресей мен Қытай қазақ жері үшін бір­неше рет әскери қақтығысқа ба­руға аз қалған. Қа­зақтармен шекараға 180 мың әскерін қой­ған (Крафт И.И. Сборник уза­конений о киргизах степных областей. Приложения, 55-бет) қы­тай­лықтар шабуыл жасауға тек орыстардан ғана сескенуі мүмкін. Сондықтан, сыртқы саясатта Ресей протекциясының пайдалы жақтары да болғанын мойындауымыз қажет.
Әрине, өз кезегінде патша үкі­ме­ті де қазақ даласын отар­лады. Бірақ Қазақстанның көп бөлігінің іс жүзіндегі отар елге айналуы ша­ма­мен жүз жыл­дай уақыттан соң, 1822-1824 жылдары хандық би­лік жойылған соң ғана іске асты. Бодандықтың айқын бел­гі­лері ре­тінде қазақтардың түтін салығын тө­лей бастауы да сол кезеңнен бас­талады, ал кіші жүз 1837 жылдан бастап тө­лей бастады. Отаршылыққа қарсы күрестердің өршуі де сол кезеңдерде орын алды. Бір қызығы, сол ұлт-азат­тық күрестердің бәрін дерлік сол «бодандықты» алғаш қа­был­даған өңірлердің ұрпақ­тары бастады. Сол күрестердің бірін 1780-1790 жылдары Бө­кенбайдың ұлы Жетірудың бас биі Тіленші батыр басқарса, үзілістерімен 1822-1840 жыл­дарға дейін созылған аса ірі қозғалысты оның немересі – атақты батыр әрі Жетірудың бас биі Жоламан Тіленшіұлы бастады. Жоламан 1822 жылы Ресейге ашық соғыс жариялаған болатын.
Алайда, Ұлы Даланы отар­­лауды асықпай көптеген онжылдықтарға, тіпті келер ға­сырларға жоспарлаған мықты мемлекеттерге қазақ сияқты көшпелі халықтардың қанша қар­сы­ласса да тәуелсіздігін сақтап, қарсы тұрулары мүмкін емес еді – ерте ме, кеш пе, солардың ықпалына тү­сетін. Ресей, Қытай және қуатты мұ­сыл­ман мемлекеттерінің ара­сында орналасқан қазақтарда сол кезде өз еріктерімен таңдау құқы болған жоқ, үлкен өкінішке қарай, солардың бірін өздеріне сөз жүзінде болса да «үлкен аға» ретінде мойындау қажет еді. Уақыт Әбілқайыр бастаған топқа Ресейді таңдатты…
Әр халықтың сапында қыл­ған қызметі арқылы тұтас бір елінің тарихи тағдырына әсер еткен тұл­ғалар болады. Мұндай тұлғалар әдетте ел басына күн туған қиын-қыс­тау замандарда дүниеге келіп, өз халқын жақ­сы қылу жолында өмір­лері күреспен өтеді және бір атап өтерлігі мұндай тұлғалардың өмір­баяндары көбіне қарама-қай­­шы­лыққа да толы болады. Бө­кен­бай батырды, Әбілқайыр, Абы­лай хандарды тура осын­дай тұл­ға­лардың қатарына жат­қызуға бо­лар еді.
Әбілқайырға келгенде, кім­­нің де болсын есіне оның 1731 жы­лы орыс тарапына ант бер­гені тү­се­тін­дігі анық, мұны әсі­ресе кейбір зия­лы қауым өкілдері мен жалпы жұрт­шылық еске түсіргенді жақсы көреді, осы әрекетін үстіртін түрде «сатқындық» ретінде бағалайды. Оның батырларымен бірге қал­мақ­тар­мен болған жүз жылдық қырғын соғысты нәтижелі аяқ­тап, оларды Батыс Қазақстан далаларынан бір­жолата қуып шығарған және одан кейін шы­ғыстағы жоңғарларды та­ма­ша жеңген қызметтері бір сәтте естен шығарылғандай. Әбіл­қайыр қазақ тарихында өш­пес із қалдырған, қаһарман қол­басшы ретінде қалуы тиіседі. Оны бодандық туралы сұрауға мәжбүрлеген жоңғар қау­пі емес, батыс шекарада орын ал­ған күрделі жағдай болатын, ол Тевкелевке жоң­ғарларды өз күшімен де тойтара алатынын ашық айтқан және олармен сол тұста бітімге келгенін де анық жеткізген. Сол себепті Әбіл­қайырдың аға хан сай­­лан­бағанына «рен­жіп», ұрыс даласын тастап кетті-мыс деген мифті тари­хы­мыз­­дан алып тас­тау кезек күт­­тірмейді. Халық та­ра­пы­нан бір емес, екі рет хан кө­терілген адамның өзін тағы да хан сай­ламағанына ренжіп кетуі мүлдем ақыл­ға сыймайды. Бұл негізсіз қа­ралау.
Тәуелсіздіктен кейінгі жыл­дары біздің тарихымызда белгілі бір тұл­ғаларды жұлдыз жасап, қалғанда­­рын ұмыт қал­дыру үрдісі орын алғаны да жасырын емес. Еңбек қылған қайраткерлердің ұмыт қалып, тіпті аяққа тапталуы тарих­қа жасалған қиянат болар еді. Шы­ны керек, тәуелсіздік тұсында Абы­лай ханның тұлғасына баса мән беріліп, Әбілқайыр өзінен жасы көп кіші, өзін қатты құрметтеген осы Абылайдың та­сасында қалып қойды. Шын­дығында, қазақ тарихында бұ­рынғы мықты билеушілер Қа­сым, Хақназар, Есім, Тәуе­кел, тіпті Тәуке хандардың есімдері де көп аталмай, бұ­лардың бәрі де тасада қалған сияқты. Соңғы кезде белгілі бір тұлғалар тарапынан Әбілқайыр мен Абылай қызметтерін са­лыс­тыру, тіпті екеуін бір-біріне қарсы қою әрекеттері де байқалып қалады. Олар­ды да түсінуге болады, себебі екі тұлға да XVIII ғасырда орасан-зор еңбектерімен есте қалған бір­ден-бір жарық жұлдыздар, тек бірінің жарығы қолдан өшірілсе, екіншісі одан ары ша­рықтай түсті. Бірақ, олардың қызметтеріне бұлай баға беру дұрыс емес. Әбілқайыр Ре­сейге ант берсе, Абылай Ресейге де, Қытайға да ант берді. Осыларға қарап екеуін де сатқын деу дұрыс болар ма еді. Іс жүзінде екеуі де сол кезде орын алған жағдайға бай­ланысты, сол за­ман тұрғысынан іс-әрекет етті. Екеуінің арасындағы қа­рым-қатынасқа келсек, Абылай жа­сы үлкен Әбілқайырды қатты сый­лаған, ұлы Ералымен өте сыйлас жа­қын жолдас болған. Кейіннен Әбіл­қайырды өлтірген Барақ сұлтан орта жүз жерінде жүрген Ералының да көзін жоймақ болғанда, Абылай үл­кен азаматтық танытып оны өлім­нен құтқарған.орта жүздің атақ­ты тұлғалары Қазыбек би, Қара­керей Қабанбай және бас­қа­ларымен бірге Әбілқайырдың қазасына қат­ты қайғырған, Бо­пай ханымға көңіл айтуға ар­найы барған. Тіпті шынайы де­­ректер бойынша 1755-1758 жыл­дары шамасында Абылай Ералыны өз орнына Орта жүздің билеушісі болуға да шақырған. Бұл Абылайдың Әбілқайырмен, оның әулетімен шынайы сый­ластық қа­рым-қатынастарда бол­ған, пен­де­шіліктен тыс па­ра­сат­ты тұл­ғасынан хабар береді.
Әбілқайыр да, Абылай да ел болашағын алыстан ойлаған, сол үшін күрескен жандар. Бірі Ре­сей­мен, екіншісі Қытаймен қарым-қатынас орнатып, Қа­зақстанның ға­сырларға со­зылған геосаясатының негізін қалады. Екеуі де қиыр далада көшіп-қонып жүрген халқын бір орталықтан басқарылатын мемлекет етуге, қалалар сал­дыруға күш салды. Себебі жа­сырары жоқ, қазақтар сол тұста өркениеттен алыс, өзара дау-дамай, барымталарымен өмір сүріп, көрші елдерден артта қалып қойған еді. Білім беру ісі дамымады, қала-кенті жоқ иен далада бұл мүмкін емес те болатын. Рас, Әбілқайыр салдырған Орынбор қаласы сауда-саттық орталығымен қа­тар, қазақ да­ласын отарлаудың да орталығы болып табылды. Бірақ дәл осы ша­һар кейіннен қазақ зиялыларының да ор­та­лығына айналғанын, оның ең жарқын өкілдерінің осы жерде білім алғанын, алғашқы қазақ баспасөзі пайда болып, тұңғыш қа­зақ съездерінің де дәл осы қалада өткенін ұмытпау қажет. Жалпы ХІХ ғасырдағы оқу-мәдениеттегі қайта өрлеу, ұлы Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты тұлғалардың пайда бо­луы көп себепте Әбілқайыр, Абы­­лай хандар, Бөкенбай, Жә­нібек батыр­лар армандаған қазақтардың бірте-бірте оты­рықшы тұрмысқа кө­шуінен, дамыған көрші елдер сияқ­ты оқу-білімге ұмтылуынан пай­да болды. ХХ ғ. басында Алаш идеясын ұстанған, алдыңғы қатарлы зиялылардың барлығы дерлік ре­сей­лік оқу орындарында оқыған еді. Бұл бір саясатты, бір тарапты бір­жақты жақтау емес, отарлықтың салдары орасан болды, оның ақ-қара тұстарын саралау бұл жерде басты тақырып та емес әрі мүмкін де емес.
1726 жылы Ордабасыдағы құ­рыл­тайда бас қолбасшылыққа кім сайланды деген сауалға келсек, бұл жерде біз көптеген тарихи фактілерді пайымдай келе ол аталған Табын Бөкенбай болуы тиіс деген пікірге келеміз. Себебі біріншіден, ол 1710 жылы да Әбілқайырмен бірге Бас Қолбасшы болып сайланды, біраз жылдардан соң сол дәстүрмен атал­ған хан қайта сайланғанда, ұзақ жылдар оның серігі болған, көне сардары Бөкенбайдың кенеттен тү­сіп қалуы сауал туғызады. Екін­ші­ден, Тевкелевке (бұл адам­ның тегі қазақ төрелерінен, Тәуекел, Ораз Мұ­хаммед хандардың ұрпағы) айт­қан сөзінде ол «қандайда бір жо­рық не соғыс болмасын, өзінің ең алдыңғы сапта жүретінін, өзі­нің төрт бірдей туған ағасының жоңғарлардың қолынан қаза тап­қа­нын» айтқан. Алдыңғы сап­та деген сөз бұл қол бастау дегенді білдіреді. Бір атап өтерлігі, Бөкенбайдың ағалары да көрші қал­мақ­тардан емес, шығыстағы жоң­ғар­лардың қо­лы­нан шейіт болған, демек Қалмаққырған, Аңырақай шай­қастарына өз қа­уым­дарымен белсене қатысқан. Үшін­шіден, мұндай жоғарғы лауазымға әдетте қарапайым ел арасынан шыққан батыр емес, оған дейін де билікте болған, ел басқарған, бас­қа­рушы би дәрежесіндегі белгілі тұлғалар сайланған. Бөкенбай ата-тегі жағынан батыр әрі ел бас­қар­ған жандардың ұрпағы бол­са, деректердің көбінде өзі де «би» атауымен аталады. Ауызша дерек­терге қарағанда, Қанжығалы Бөген­бай батырлыққа қатардағы саптан көтерілген, қазақ-жоңғар соғыс­тары тұсында би аталмаған әрі жа­­сы да кіші болған. Ал Табын Бөкенбайды орта жүздің игі жақ­сы­лары да ерекше құрметте­ген әрі беделімен санасқан, Лев­шин ол туралы «Знаменитый и чтимый как Среднею, так и Меньшею ордами старейшина киргизский Букенбай», – деп жазған болатын. Бұл жерде би атағын білдіретін «старшина» емес, жасы үлкен би атағын білдіретін «ста­рейшина» аталуы Бө­кен­бай­дың жасынан да хабар бе­реді. Гавер­довский, басқалары да ба­тырды «би» деп атаған.
Қазақта жаужүрек ба­тыр­лар­дың көп болғаны белгілі. Бір журналистің ертеректе жаз­ға­нын­дай оларды бағы жанған және бағы жанбаған батырлар деп бө­луге болады. Ерліктерімен аты шық­қан атақты Қабанбай, Бөгенбай, Нау­рызбай сияқты батырлардың еңбектері еленіп, олар туралы көп жазыл­са, Есет Көкіұлы, Есет Кө­ті­барұлы, Барақ Сатыбалдыұлы немесе Кенесарыға ерген Ағы­бай, Иман, Бұқарбай тә­різ­ді батырлардың есімдері ұмы­ты­лып, ерліктері ай­тыл­май келді. Бір құптарлығы, соң­­ғы­ларының есімдері еліміз еге­мендігін алғаннан кейін аталып, мерейтойлары тойланып, сі­ңір­­ген еңбектері ақпарат құ­рал­­­дары мен кітаптарда ке­ңінен жазылса, Бөкенбай ба­­­тыр­ға мұндай «бақыт» та бұ­йыр­мады. Шындығында, бүкіл ғұмырын жорықтарда өткізіп, батыс пен шығыстан, солтүстік пен оңтүстіктен анталаған жаулардан елін қорғаймын деп шыр айнала жүгірген, сол соғыста шау тартқан жасына қарамастан 75 жасында қол бастап, елі үшін өмірін құрбан еткен бұл қайраткердің есімі еленуге әбден лайық еді. Жігіт шағынан бастап қартайған шағына дейін аттан түспей, өмір бойы сырт жауларымен соғысып өткен, сексенге жеткен жасында сол үшін жанын пида еткен мұндай батырлар қазақ тарихында некен-саяқ болар. Ауыл-аймақ арасында сойыл ұстаған кейбір жандардың өзі ешқандай түп-дерексіз батыр атанып, ес­керт­кіштері орнап жатқанда, нақ­ты іс-әрекеттері орталық мұ­ра­ғаттарда тұнып тұрған нағыз хас батырдың еленбей тасада қалуы орасан олқылық болды. Осы туралы батырдың жақын серіктері Әбілқайыр хан мен Есет батырдың есімдері еленіп, Ақтөбе қаласының ең басты көшелеріне аттары берілсе де, Бөкенбайға ондай құрметтің көр­сетілмей жатқандығы, тіпті атаусыз қалғандығы жөнінде жазылған болатын (Жетпісбай Н. Бөкенбай батыр жөнінде. «Алаш» журналы, 2006. № 1-2; «Ақтөбе», «Актюбинский вестник» газеттеріі, 2006 ж. желтоқсан).
Осы олқылықтың орны кеш те болса түзеле бастады. Бөкенбай батырдың қастерлі есімі халқымен қайта қауышуға бет алды. Бірнеше жыл бұрын жазылған батыр туралы дү­ние­лер, ондағы ұсыныстар, со­ны­мен қатар Алматы қаласының бір топ зиялы қауымының атынан жазылған Ашық хат та өз нәтижесін беріп, Ақтөбенің үлкен көшелерінің бірі Табын Бөкенбай батыр атымен аталды. Батырға сәулетті ескерткіш орнату да жоспарланды. Бүкіл қазақ тарихындағы ерекше тұлғалардың бірінен саналған, ерлік пен елдіктің тамаша үл­гісіне айналған оның қасиетті есімінің туған еліне кеш те болса қайта оралуы өте орынды оқиға болып отыр. Дегенмен, бұл шаралар, батыр туралы жарық көрген мақалалар оның туған өңірі көлемінен аса алмай келеді, Бөкенбайдың қас­тер­лі есімі қалың қазақ еліне әлі де белгісіз болып қалуда. Әбілқайыр мен Бөкенбай сияқты тұлғаларға еліміздің ор­талық шаһарларынан да көшелер мен ескерткіштер берілсе жөн болар еді, себебі бұл тұлғалар өңірлерге бөлмей, азаттық жо­лында еліміздің батысы мен шығысын да, түстігі мен те­рістігін де талмай шарлаған жау­жүрек қолбасшылар бо­ла­тын.
Қорыта келгенде, Бөкенбай – ру-аймақ деңгейіндегі батыр емес, өз қызметімен, жеке бас ерлігімен бүкіл жалпыұлттық деңгейге көтерілген тұлға әрі елді ұйыта білген дана би. Оның атақ-даңқы заманында тек қазаққа ғана емес, көрші халықтарға да тарады. Оның айбынын қалмақтар мен баш­құрттар да, түрікмендер мен қарақалпақтар да сескене отырып сыйлады. Оның айбынымен қуат­ты орыс-казактар да санас­ты, ел арасындағы күшін ба­ғам­дап, ерекше сый-құрмет көрсетуге тырысты. Сол себепті Бөкенбайды жалпыұлттық батыр дәрежесінен – еларалық тұлға дәрежесіне қоюға әбден болады. Ол сөзсіз қазақ тарихындағы көрнекті де жарқын, қасиетті де қастерлі тұлғалардың бірі болып қала береді.

Нұржан ЖЕТПІСБАЙ, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері.