Машина жасау, құрастыру – ғылыми, өндірістік әлеуетті кеңінен керек ететін ауыр өнеркәсіптің күрделі саласы. Дамыған мемлекеттердің барлығы дерлік, бұл саланы оң жамбасына келетіндей етіп ыңғайлап алған. Экономикасының басты қуаттарына жатады. Қуантарлығы, қазақ ұлтының өндірістік қабілеті ашылып келеді. Десек те, әлемнің алдыңғы елдеріне қосылу үшін әлі едәуір еңбек керек.
Елімізде бұл саладағы қазіргі нақты жағдай қандай? Қайда келе жатырмыз? “Қазақстан машина жасаушылар одағы” басқарма төрағасы М. Пішембаев мырзаның жауабы бұған былай шықты.
– Мейрам Құдайбергенұлы, Машина жасаушылар одағы құрылған уақыттан бері қандай ірі жетістіктерге мұрындық болды немесе жеткізді, сүйреді?
Одақ еліміздің машина жасау саласын тиімді дамыту мақсатында 18 жылдан астам уақыт жұмыс істеп келеді.
Ол 674 отандық машина жасау кәсіпорындары мен 8 салалық қауымдастықты біріктіреді. Қазақстан бойынша 17 өңірлік өкілдіктен тұратын желісі бар. Сонымен қатар, Еуропа мен Азияның 13 шетелдік машина жасау қауымдастығымен серіктестік етеді.
Қазақстан машина жасау одағы ел ішіндегі сала құндылықтарының дамуын қолға алған болатын. Ол үшін отандық өнеркәсіптерінің бәсекесін арттыру қажет. Импортқа тәуелділікті азайтып, өндірісті әртараптандыру басты мақсат болып отыр.
Одақ отандық машина жасау саласын бәсекеге қабілетті әрі экспортқа тиімді көлемде шығару мүмкіндігін ұлғайтуды басты назарда ұстап отыр.
– 2020ж. машина жасау импорты 17млрд. болған екен. Бұл сол кездегі ЖІӨ-нің шамамен 10%-і. Әжептәуір сома. Олай болса, әзірге, ең болмағанда, осы ақшаның жартысын қашан өзімізде қалдыра аламыз?
10 жыл ішінде металл өнімдерінің импорты жалпы 2 есеге, жылына 1,2 млн тоннадан 2,4 млн тоннаға дейін өсті. Сонымен қатар, 2021 жылы болат прокатының бағасы күрт 60-80%-ға өсті. Машина жасау өнімінің өзіндік құнындағы металдардың үлесі 30%-дан 60%-ға дейін. Алайда, бүгінгі күні біздің металлургтер машина жасау кәсіпорындарын қажетті металл өнімдерінің басым бөлігімен қамтамасыз етпейді.
Бұдан басқа, әлемдік нарықта отандық машина жасау өнімдерінің 2 млрд.доллардан аз болуы байқалады және бұл кері экспортты ескере отырып. Машина жасаудың дайын өнімін экспорттаудағы кедергілерінің бірі ҚҚС қайтарудың ұзақ мерзімі және қолайлы шарттарда экспорттық қаржыландырудың болмауы болып табылады.
Саланың негізгі қорлары жаңартуды қажет етеді. Машина жасауда жабдықтың тозуы 52%-ды құрайды. Алайда, бұл 8-ден 17%-ға дейін жоғары кредит беру мөлшерлемелерінің салдарынан қиындап отыр.
Мемлекет басшысы өз Жолдауында шамамен 42 млрд долларды құрайтын шағын және орта бизнесті толық қаржыландырмауға назар аударды. Бұл ретте банктерде іс жүзінде экономикаға жұмыс істемейтін триллион өтімділік жинақталған.
Қолжетімді қаржы ресурстарының жетіспеушілігінен өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының жүктемесі 50% – дан аспайды. Сала кәсіпорындары жеңілдікті 1-3%-бен толыққанды және озық қаржыландыруды қажет етеді.
Орын алған проблемаларды шешу, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібі мен машина жасауды дамыту үшін Мемлекет басшысының тапсырмалары бойынша машина жасаушылар Одағы Үкіметпен және салалық мемлекеттік органдармен бірлесіп, нәтижесінде отандық өндірушілерді қолдау бойынша тұрақты және жүйелі жұмыс жүргізуде:
1) Индустриялық сертификаты бар отандық тауар өндірушілерге басымдық белгіленген:
мемлекеттік сатып алуларда ұлттық режимнен алу тетігі арқылы;
«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-ның сатып алуларында;
тауар биржалары арқылы жүзеге асырылатын қатты пайдалы қазбаларды жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуларында.
2) Машина жасау өнімін экспорттаушы кәсіпорындарға ҚҚС-ты оңайлатылған қайтару тетігі әзірленді, заңнамаға және нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер енгізіледі;
3) 2022 жылдан бастап елде өндірілмейтін технологиялық жабдықтың импортына есепке алу әдісімен ҚҚС төлеу бойынша жеңілдік 3 жылға ұзартылды;
4) 2022 жылғы ақпаннан бастап шетелдік өндірушілерден мемлекет мұқтажы үшін 2 жылға лифтілер, трансформаторлар, автобустар, газ, сұйықтық және электр энергиясын есептеуіштер және т. б. сатып алуға тыйым салынды.;
5) «Өнеркәсіпті дамыту қоры» АҚ арқылы 3% – дан аспайтын мөлшерлеме бойынша өңдеуші өнеркәсіп жобаларын Кредиттеу құралы енгізілді;
6) Өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды қосымша мемлекеттік қаржыландыру қамтамасыз етілді: 2022 жылға – 285 млрд. теңге, 2023 жылға-135 млрд. теңге;
7) отандық тауар өндірушілердің биржалық сауда-саттыққа қолжетімділігі кеңейтілді: «Тауар биржалары туралы» Заңға биржалық емес тауарлар саудасының жаңа тәртібі, отандық тауар өндірушілердің сауда-саттығына қатысуына тікелей қол жеткізу (делдалдарсыз) бөлігінде өзгерістер енгізілді (Индустриялық сертификат болған кездегі басымдық).
Сондай-ақ, базалық өндірістер құру, жер қойнауын пайдаланушыларды сатып алу кезінде отандық өндірушілерге басымдық беру және т. б. мәселелер мемлекеттік органдармен бірлескен жұмыста жатыр.
Қазақстанның машина жасаушылар одағы мүдделі тараптармен (Ұлттық экономика, қаржы министрліктерімен, «Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасымен және т.б.) бірлесіп экономиканың түрлі секторларында сараланған салық мөлшерлемелеріне көшу жөніндегі жұмысқа белсенді қатысады.
– Өнеркәсіптік саясатты әрі қарай жетілдіруге қатысты қандай ұсыныстарыңыз бар?
– Машина жасаушылар одағы саланың және отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін дамыту мен арттыруға одан әрі жан-жақты жәрдемдесуді көздеп отыр.
Біздің күшті драйверіміз машина жасау өнімдері – бұл жаһандық сауданың 40%. Сондықтан біз өзіміздің кәсіпорындарымызға ішкі нарықта ғана емес, әлемдік нарықта да өз орнын табуға көмектесу үшін нақты міндеттер қоямыз.
Мемлекет ел мен қоғамның орнықты дамуы тікелей байланысты болатын машина жасау сияқты жоғары технологиялық салалардың дамуын қолдауды жалғастыруы өте маңызды.
Назардан тыс қалудың салдары айтарлықтай болуы мүмкін және экономикалық базаның беріктігінің төмендеуіне, экономиканың сыртқы күйзелістерге төтеп бере алмауына, жұмыспен қамту деңгейінің төмендеуіне, макроэкономикалық тұрақсыздыққа және нәтижесінде азаматтарымыздың әл-ауқатының төмендеуіне әкелуі мүмкін. Бүкіл әлемде жергілікті өндірушілерді дәл осы тұрғыдан қолдайды.
Бәсекеге қабілеттілікті арттыру жөніндегі мәселелерді шешу бізден машина жасау саласын одан әрі дамытуға кешенді көзқарасты талап етеді. Біз бұл мәселені келесі ұрпаққа қалдыра алмаймыз. Лайықты болашақ біздің бірлескен күш-жігеріміз бен бүгінгі нәтижелі жұмысымызға тікелей байланысты.
Ағымдағы жағдайлар мен қазіргі заманғы сын-қатерлер отандық машина жасауды озыңқы және сапалы дамыту үшін жаңа тәсілдер мен жүйелі шешімдер әзірлеу қажеттігін талап етеді.
Іс-шарада қазіргі жағдайда саланы дамытудың стратегиялық бағыттарын, саланы дамытудың 2019-2024 жылдарға арналған Жол картасын іске асыруды, отандық машина жасау өнімдерін өндірушілерді дамытуды ынталандыру және машина жасау үшін кадрлар даярлау мәселелерін талқылау, сондай-ақ бірқатар тақырыптық секциялық отырыстар өткізу жоспарлануда.
– Кадрлар даярлау мәселесі қалай шешілуде?
Бүгінгі таңда кадрларды даярлау мәселесі машина жасаушылар саласында да туындауда. 2022 жылдың 22-23 қыркүйегінде өткен Х Машина жасаушылар форумында аталмыш мәселе көтеріліп, арнайы «Машина жасау саласы үшін кадрлар даярлау» аттыпанельдік отырыс өткізілді. Панельдік отырыс жұмысы бойынша жүргізілген ұсыныстар:
Халықтың табысын арттыру бағдарламасы шеңберінде Оқушылардың кәсіптік бағдарлау жұмысын күшейту (бөлім: Мамандығым болашақ);
Жұмысшылар мен инженерлік кадрларды даярлау сапасын жетілдіру: техникалық жоғары оқу орындары мен колледждердің академиялық дербестігі шеңберінде жұмысты күшейту, жұмыс берушілермен бірлескен білім беру бағдарламаларын әзірлеу;
Нарық талабына сәйкес кәсіби стандарттарды/біліктілікті сапалы жаққа қайта қарау: тәуелсіз біліктілікті растау/сертификаттау орталықтары арқылы жұмыс берушілердің кадрлардың қанағаттануын бағалау.
– Қазіргі Қазақстандағы машина жасау саласы шағын не орта кәсіпкерлік қызығатындай, мүдделі болатындай ма? Дамыған мемлекеттерде әкеден балаға өткен кәсіп түрлері аз емес, бертін келе ірі өнеркәсіпке айналған. Бізде де сондай жол салына ма дегенім ғой…
Жалпы, біз саланы дамыту бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстың тиімділігін арттырып, жаңа серпін беретін бірыңғай және кешенді саясат қажет екеніне сенімдіміз. Бұл машина жасауға, мысалы, инвестициялар тарту, өндірістік және экспорттық мүмкіндіктерді дамыту, ойластырылған сауда саясаты, ішкі нарықты қорғау (Техникалық реттеу) арқылы отандық өнім үшін өткізу нарықтарын кеңейту саясаты шеңберінде неғұрлым ерекше назар аударуды қоса алғанда, саланы жаңа шындықтарда дамытуды ынталандыру бойынша тұтас пайымдауды және жан-жақты шараларды тұжырымдауды көздейді.
Бұл мәселелерді жүйелі түрде шешу қажет және бұл тиісті мәртебесі бар құжат шеңберіндегі ұзақ мерзімді перспективаны және кемінде 5-10 жыл іске асыру мерзімін ескере отырып ғана мүмкін болады.
Баяндалғанды ескере отырып, біз қазіргі уақытта Үкіметпен Қазақстан Республикасының машина жасау саласын дамыту жөніндегі кешенді жоспарды әзірлеу мәселесін пысықтап жатырмыз.
Саланы дамытудың мұндай тәсілі саланың өндіріс көлемі мен экспортты бірнеше есе ұлғайтуға, саланың отандық кәсіпорындарының өндіріс көлемі мен экспорттық түсімін ұлғайту есебінен салық салынатын базаның өсуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
– Х Машина жасаушылар Форумы нәтижесі туралы айтып өтсеңіз…
– 22-23 қыркүйекте Астанада Қазақстан машина жасаушыларының 10-шы форумы және Екінші Халықаралық мамандандырылған машина жасау, металл өңдеу көрмесі өтті.
Форум ұраны: «Қазақстан машина жасау одағы жаңа дәуірге аяқ басады!»
Форум барысында 12 секциялық отырыс өтті. Онда ауыл шаруашылығы мен теміржол және электротехникалық машина мен автомобиль жасау салалары қамтылады. Сондай-ақ, «Теңізшевройлдың» өнім жеткізушісі болу үшін не істек керек?», Индустрияны цифрландыру мен өндірісті роботтандыру сияқты көптеген секциялар жұмыс жасайды.
Жыл сайын өтетін Форум Қазақстанның машина жасау саласының беделі артып, оған деген сұраныстың үдеп келе жатқанын дәлелдейді.
Шара дәстүр бойынша Мемлекет басшысының, Президент әкімшілігінің, Үкіметтің, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің қолдауымен өтті. Форумның пленарлық отырысына ҚР Премьер-Министрі Смаилов Алихан Асханұлы қатысты.
Отырысқа Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары, Ұлттық компаниялардың басшылары, шетелдік серіктестер, машина жасау кісіпорындары, машина жасау өнімін тұтынытындар, ғылыми және білім беру ұйымдары қатысты.
Биылғы жылы Форум өңдеу өнеркәсібі, атап айтқанда, машина жасау салаларын дамыту үшін сын-тегеуріндерді талқылауға және жаңа уақыттың шешімдерін іздеуге арналды.
– Рахмет!
Құрманғали Нұрғали
ПІКІРЛЕР